تحول اخلاقی جوامع

هر جامعه‌ای متشکل از نهادها و نظام های متعدد با کارکردهای خاص خودشان است. یکی از نهادهای مهم اجتماعی که الگوی سایر نهادها، مؤسسات و سازمان های رسمی اجتماعی است، آموزش وپرورش است. نظام آموزش وپرورش در جهان کنونی، کارکردهای گوناگونی دارد و وظایف مختلفی را به طور آشکار و پنهان بر عهده دارد و ابزاری برای پاسخ گویی به نیازهای مادی و معنوی انسانها به حساب می آید. اهداف و رسالت های این نهاد مهم، علاوه بر انتقال تجارب و میراث‌های فرهنگی از نسلی به نسل دیگر، اجتماعی کردن افراد و تربیت آنها، پرورش و رشد کیفی کودکان، نوجوانان و جوانان، و به عبارت دقیق تر، ایجاد تغییرات مطلوب در بینشها، نگرش ها و رفتار دینی دانش آموزان است.
 
نهاد آموزش و پرورش که یکی از گسترده ترین نهادهای اثرگذار و جهت دهنده در تمام کشورهاست، با توجه به مخاطبان فراوان و مستعدی که در اختیار دارد و با توجه به رسالت های آموزشی و پرورشی خطیری که بر عهده دارد، برنامه «تربیت اخلاقی» را باید جزء اصلی ترین و محوری ترین مسائل آموزشی و تربیتی خود قرار دهد. بر این ضرورت که برخاسته از نقش و جایگاه اخلاق در حیات انسانی است، هنگامی تأکید می شود که وظیفه اصلی این نهاد را احیای فطرت دینی انسانها بدانیم. در حقیقت، متولیان امر تعلیم و تربیت وظیفه دارند که فطرت انسانها را بیدار، و غبار غفلت را از آنها پاک کنند تا انسانها در حضور خدا بودن را به وضوح در درون خود بیابند و گرایششان به دین و اخلاق آشکار شود.در فرایند تربیت که وظیفه و رسالت اصلی نظام آموزش و پرورش هر جامعه ای است، عوامل مختلفی نقش آفرینی می کنند که هرکدام از آنها در تحقق و چگونگی این فرایند تأثیرگذارند.بر اساس آنچه از مطالعه پیشینه تأسیس آموزش و پرورش به دست می آید، بی شک یکی از اهداف تأسیس آموزشگاه های رسمی (مدارس) کشور، تربیت اخلاقی دانش آموزان است. «مکتب و مدرسه عبارت است از تأسیساتی که برای تربیت اخلاقی و علمی و بدنی ابنای نوع بشر دایر می گردد». با این نگاه، دانش آموزان اماناتی در دست مراکز آموزشی اند که این مراکز سهم مؤثری در شکوفایی استعدادها، بروز خلاقیت ها و تربیت اخلاقی آنها دارند و اینها مگر در سایه آگاهی و بصیرت حاصل نمی شوند. بنابراین، مطلوب است همان گونه که مربیان به منظور تقویت و آشنایی با شیوه های جدید تدریس، آموزش ضمن خدمت می بینند، برای پرورش و تربیت اخلاقی فراگیران نیز با شیوه ها، اصول و روش های تربیت اخلاقی برگرفته از علوم تربیتی و متون دینی آشنا شوند؛ چراکه یکی از مباحث اختلافی جدی در امر آموزش و پرورش، چیستی و چگونگی تربیت اخلاقی است.
 
روش شناسی در هر دانشی از اهمیت ویژه ای برخوردار است و پیشرفت های سریع جوامع علمی امروز نیز مرهون آشنایی با روش‌ها و شیوه‌های سنجیده است. اسلام در موارد متعدد، انسانها را به اتخاذ شیوه های درست در انجام کارها توصیه می کند. نظم گرایی و توجه به اصول، روشها و شیوه های صحیح هر کار، از جزئی ترین تا بزرگترین کارها، در متون اسلامی، فراوان به چشم می خورد؛ برای مثال، امام صادق(علیه السلام) در روایتی می فرمایند: کونوا دعاة الناس بغیر السنتگم. این روایت بیانگر نقش مهم روش غیرزبانی در امر تبلیغ است.
 
تربیت اخلاقی هم که یکی از رسالتها و مسئولیت های اصلی تمام نظام های آموزشی و تربیتی است، از قاعده مزبور مستثنا نیست و حتی می توان گفت سنگ بنای تربیت اخلاقی، آشنایی با اصول و شیوه های تربیتی از دیدگاه اندیشمندان مسلمان است که نادیده گرفتن آن با سهل انگاری نسبت به آن نیز می تواند به شکل عمیقی، زندگی فردی و اجتماعی شهروندان یک جامعه را تهدید کند و نشانی از کاستی نظام آموزشی باشد. نکته مهم تر اینکه در اسلام، هدف تربیت تنها انباشتن ذهن فراگیران با انبوهی از اطلاعات نیست، بلکه هدف اساسی تربیت، تغییر شخصیت و ایجاد دگرگونی در منش و رفتار آدمیان است و این جز در سایه تربیت اخلاقی حاصل نمی شود که یکی از غایات اساسی تربیتی در اسلام به شمار می رود.
 
در فرایند تربیت که وظیفه و رسالت اصلی نظام آموزش و پرورش هر جامعه ای است، عوامل مختلفی نقش آفرینی می کنند که هرکدام از آنها در تحقق و چگونگی این فرایند تأثیرگذارند. فرایند یادگیری و تربیت زمانی نتیجه بخش می شود که مجموعه این عوامل، همانند یک سیستم با یکدیگر در تعامل و ارتباط باشند. به منظور برقراری تعامل و ارتباط تنگاتنگ بین این عوامل، نیاز به طرح و برنامه است که در اصطلاح علوم تربیتی به آن «برنامه ریزی درسی» می گویند.
 
آموزش و پرورش نقش اساسی و بی بدیلی در تحول اخلاقی جوامع دارد. تعلیم و تربیت مهم ترین و اساسی ترین جنبه زندگی بشر است و باید اعتراف کرد که مشخصه یک جامعه سالم و رشد یافته، تنها داشتن موقعیت جغرافیایی خوب، معادن متنوع و منابع مالی نیست، بلکه جامعه سالم و رشد یافته، جامعه ای است که دارای نظام تعلیم و تربیت پویا، بانشاط، زنده و مترقی نیز باشد؛ چنین نظامی است که می تواند انسان های آزاده، مستقل، اخلاقی و مبتکری بسازد که جامعه را به سامان مادی و تعالی معنوی برسانند. از نگاه علامه مصباح یزدی، همچنین می توان پا را فراتر نهاد و در باب اهمیت نقش آموزش و پرورش در امر تعلیم و تربیت و تحول اخلاقی جوامع اینگونه گفت که فراهم آمدن زمینه رشد و استکمال معنوی و باطنی آدمیان، بیش از هر چیز و پیش از هر چیز، مدیون نهاد تعلیم و تربیت است، نه هیچ نهاد دیگری؛ زیرا در سایه تعلیم عقاید هستی شناختی و ارزش شناخت صحیح و طبق ارزشهای پسندیده اخلاقی و حقوقی می توان خداپرستی و استکمال معنوی انسانها را گسترش داد و عمق بخشید.
 
به اعتقاد علامه مصباح یزدی، آموزش و پرورش در وسیع ترین معنای خود، تأثیر بسیار زیادی در آگاه کردن مردم از نامطلوب بودن اوضاع و احوال موجود و نادرستی ارزش ها و آرمانهای حاکم با اوضاع و احوال مطلوب و ارزشها و آرمان های صحیح دارد؛ یعنی، آموزش و پرورش هم بر علم و دانش مردم می افزاید و هم باعث اقبال و گرایش آنان به ارزش ها و آرمانهای مطلوب و صحیح می شود.
 
در باب تأثیر گذاری آموزش و پروش در مردم نسبت به سایر نهادها، باید گفت که هیچ نهادی به میزان آموزش و پرورش تأثیرگذار نیست؛ زیرا تحولاتی که سایر نهادها ایجاد می کنند، تحول در ابزار و آلات است و جنبه فرعی و تبعی دارد، اما تحولاتی که آموزش و پروش ایجاد می کند، تحول در هویت روحی و معنوی افراد جامعه است. بر همین اساس، یکی از کارکردهای نظام آموزش و پرورش، رشد دادن شخصیت کودکان، نوجوانان و جوانان است. ضرورت توجه به رشد شخصیت، رشد اخلاقی و تربیت دینی دانش آموزان، و همین طور، اهمیت پرورش قوای جسمی و سلامت تن، پرورش قوای ذهنی و پرورش عواطف و ذوق هنری، موجب شده است که رشد و تربیت همه جانبه فرد، یکی از کارکردها و اهداف اساسی نظام آموزش و پرورش محسوب شود.
 
منبع: برنامه درسی وتربیت اخلاقی، حمیدرضا کاظمی، چاپ اول، انتشارات مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی(قدس سره)، قم 1393